Queste note sono per quei milioni di madrelingua piemontesi, che non hanno avuto istruzione formale nella propria lingua madre. Secondo recenti studi si stima che circa il 98% dei madrelingua piemontesi sia analfabeta rispetto alla propria lingua.
Come in ogni lingua, l'analfabetismo é diffuso soprattutto tra le classi inferiori, analfabeta rispetto alla propria lingua, essendo le persone in grado di leggere e scrivere il piemontese quasi tutte di classe, reddito ed istruzione elevate. Uno degli scopi principali di questo post é il diffondere la capacità di leggere e scrivere, e l'abituare la popolazione piemontese al multilinguismo, alle soglie della prossima rivoluzione linguistica, quella che sta già imponendo l'inglese come lingua tecnica e fondamentale qualifica lavorativa.
Ma per chi come me non vuole arrendersi alla globalizzazione culturale, dell’Italiano imposto ma vuole comunque continuare a pensare, leggere ma più difficilmente scrivere in Piemontese ecco una piccola guida fonico-grammaticale di Piemontese che aiuterà anche a leggere i post in lingua Piemontese che inserirò sempre più frequentemente (tempo permettendo).
Non essendo il sottoscritto professore di Piemontese, fatico non poco a scriverlo, ho tratto il materiale da diversi appunti che conservo da anni e/o da siti internet. Alcuni purtroppo non esistono più o sono abbandonati da anni.
GRAFIA E FONOLOGIA
La grafia piemontèisa a l'é an pò dròla, ma a l'é chila, a l'é parej e a vènta nen anventesne n'autra. A-i é quaidun che an cercanda ëd fé vëdde coma as pronunsio le paròle a scriv ëd gavade da mat (purtròp as vëddo ëdcò 'd lìber publicà ch'a fan s-giài). A van a scomodè fin-a ël tedesch, che propi a l'ha gnente da vëdde con ël piemontèis. E sòn a l'é nen féje 'n bél servissi (a l'é da eutsent ani che as ëscriv ën piemontèis, dësmentiomlo nen).
Alfabet
L'alfabet piemontèis a l'ha 25 litre, e set a son vocaj:
a, b, c, d, e, ë, f, g, h, i, j, l, m, n, n-, ò, o, p, q, r, s, t, u v, z
A venta peui noté ël son vocal dël ditong eu che as pronunsia coma ën fransèis ant la paròla feu che as ëscriv e les a la midema manera ën fransèis e piemontèis (e a veul 'd cò dì l' istessa còsa).
I son vocaj bin distint a son però neuv, perchè ën piemontèis la e strèita a l'é pì strèita che ën italian e cola larga a l'é motobin pì larga, an manera che as confondo propi nen.
Për esse pì precis:
a, à : coma 'n italian, son normal e acentà (mach sempe l'acsan grev). Ant ij ditong ch'a forma a manten sempe soa pronunsia.
b : Coma 'n italian.
c : Sì a-i é quaich diferensa. La c dossa ch'a ven dòp na s dura as ëscriv con ël tratin dnans, e sòn a val an prinsipi, ant la paròla e a la fin (mas-c, s-ciapé). Ël son italian ëd sci, sce an piemontèis a-i é nen. Sovens as sent, an piemontèis, sci, scié coma italianism, pì che d'autr an pianura. An sle montagne as deuvra la forma pì giusta schi, sghié (a venta arcordesse che a-ié nen ël k an piemontèis.
La c dossa a peul 'd cò ven-e prima ëd na nsonant e alora as ëscriv dobia con ël tratin dapres (pocc-rai, ma anche poccërai).
La c dossa a la fin 'd na paròla as ëscriv dobia (contacc).
La c dura a la fin 'd na paròla as ëscriv con h (mach, pòch). Notoma che sto tipo ëd dobie, as pronunsio nen dobie. An piemontèis le dobie che as pronunsio dobie (pen-a acenà) a l'han sempe danans na ë, coma për esempi la paròla lëccia.
d : Coma 'n italian.
e, é : strèita sempia o acentà as pronunsia parej coma régola ant le silabe duverte (che a finisso per e ën sto cas). A-i son ecession (a l'é streita, për esempi, ant la final dë vaire paròle che a finisso con el anche se l'acsan a l'é nen marcà (ëd sòlit a l'han l'acsan tònich an sta e (capel, bindel).
e, è : larga sempia o acentà as pronunsia parej coma régola ant le silabe sarà (che a finisso per consonant). A-i son ecession ëd cò sì, e alora a ven marcà l'acsan aùss.
ë : Sta vocal a-i é nen d'autut an italian. A smija a la e muta fransèisa, ma nen pròpi. Ël son a le curt e second la paròla a tira vers diversi son vocaj. A l'é coma la pcita vibrassion vocal che a serv quand che un a veul pronunsié na consonant da sola. (vëdde, chërde, ël beu).
f : Coma 'n italian.
g : Quàich diferensa 'd cò sì, a valo le istesse régole 'd la c. Anche anbelessi le dobie che a servo a indiché ël son doss as pronunsio nen dobie (mangg-rai, magg, lagh, etc.)
h : Coma 'n italian, fòravia ëd l'usagi an fond a la paròla vist anans.
i, ì : coma 'n italian, son normal e acentà (mach sempe l'acsan grev).
j : A-i é nen 'n italian, a l'é na consonant e a son-a pì o meno coma na i 'n poch pì marcà. As peul disse che sovens as treuva al pòst dij grup italian gli, gle e dla l mouillé fransèisa. A-i son però 'd paròle con ël grup ij che as pronunsia mach i coma fija che as les coma se a fussa scrit fia (a venta però nen ëscrivlo parej).
l, m : Coma 'n italian.
n : Le diferense gròsse a son quand ch'a l'é dobia e quand ch'a l'é final 'd paròla. Lo vëdoma sì sota. Ant ël còrp ëd la paròla, quand che a l'é nen segoìa da consonant dental o da vocal, sovens as pronunsia pì coma n- che coma n anche se as ëscriv n.
n- : A l'é la n velar o faucal, che as pronunsia con la lenga sarà al fond 'd la boca. A smija a la final dël gerundi inglèis coma speaking (galin-a, cusin-a).
Ant le paròle con la dobia n ën més, ël tratin as buta nen, ma la prima 'd le doe as pronunsia coma se a fussa n- e la sconda coma se a fussa n (annamoresse as dis coma se a fussa an-namoresse con i doi son distint). Se però danans a la dobia a l'ha na ë, alora a l'é na sòlita consonant dobia coma ant la paròla sënner.
An final ëd paròla ël tratin as buta cò nen, ma se la n a l'é sempia as pronunsia n- e se a l'é dobia as pronunsia n ma as pronunsia nen dobia( con ël pann as fan le braije, con ël pan as fà disné). Sta consonant as deuvra mach davanti a na vocal, a l'é mai dobia e mai an prinsipi 'd na paròla.
ò : Con l'acsan grev a l'ha ël son ëd la o 'n italian. A venta fé tension che mach con l'acsan grev a l'ha sto son, fòravia ëd doitre paròle pijà da l'italian, ma che as peulo 'd cò scrive a la piemontèisa.
o, ó : Scrita parej a son-a coma la u italian-a (chèica raira vira a l'é acentà e alora a pija l'acsan aùss). Sta diferensa a peul confonde, ma a venta féje bin d'atension. (ël còl a ten la testa, ël cul a le col ch'a sta 'nt le braije).
p, q, r : Coma 'n italian.
s : L'oma già vist coma a fonsion-a ël grup s-c, andova la s a l'é sorda e la c a l'é dossa.
La s dossa o sonora coma an reusa as ëscriv sempe s quand ch'a l'é drinta na paròla tra vocaj o a la fin 'd na paròla, con na vocal danans (cas, bondos).
Al prinsipi ëd na paròla o unìa a na consonant, ël son dla s dossa as ëscriv z.
Al prinsipi 'd na paròla s a l'é sempe sorda coma ën sapa, such, sptupid. Drinta na paròla tra vocaj, e a la fin, la s sorda as ëscriv ss. (pòsa ël martél e possa sto mass). Notoma che la dobia as pronunsia nen. La régola general për le dobie ch'as pronunsio a l'é sempe cola d'avej danans la ë (blëssa). Se ant la paròla a l'é unìa a na consonant, la s sorda as ëscriv sempia. Quàich ecession a-i é quand che prima a-i é la consonant, peui la s e peui la vocal. An sto cas a-i son paròle con s dossa e paròle con s sorda (sarset, pinsa). Autre paròle 'ncora a dòvro la z për la s dossa (ronze, monze).
t : Coma an italian.
u, ù : Sempia o acentà, a l'ha ël son 'd la u fransèisa, o mej, piemontèisa, che peui a l'é 'l midem. Jë scritor 'd 'a duminica a venta ch'as fico 'n testa che la u a son-a "a la fransèisa" beleché parej coma a l'é, sensa fichéje 'nsima 'd porcherie. Ecession a sta pronunsia a-i son ant ij ditong e na parleroma lì. Sì disoma che as pronunsia sempe coma an italian quand ch'as treuva dòp la q.
v : Quàich diferensa a-i é 'd cò sì. Quand che a l'é final 'd na paròla, o quand ch'a l'é dnans a na consonant, alora a son-a, sovens, coma u italian-a che a sarìa peui la o piemontèisa. Quand che peui a l'é darera a o, ël pì dle vire as pronunsia nen (euv, rova).
z : Ën piemontèis a-i é nen ël son dla z coma 'n italian. L'oma vist che z an piemontèis a serv a fé 'l son dla s dossa. A serv quand che na s a sarìa pronunsià sorda (an prinsipi 'd na paròla o unìa a consonant, oltra a le ecession che i i'oma vist.
Acsan e tratin
Quàich particolatità grafica a l'é amportanta ën piemontèis. Acsan e tratin as deuvro motobin ëd pì che an italian, e a l'han na fonsion amportanta. Prima ëd tut disoma che la "dieresi" a l'é NÈN 'n acsan piemontèis. La litra ë a l'é nen na e acentà, ma a l'é na litra da për chila. A fà pioré vëdde 'd gent che a scriv öu al pòst ëd euv. Fòravia che për ë, la "DIERESI" AS DEUVRA NEN.
Ën piemontèis as deuvra l'acsan aùss e l'acsan grev. L'acsan aùss as buta an sla é quand ch'a son-a strèita, tenend present che nen sempe a venta scrivla, dal moment che a val la regola ëd le silabe vista prima. Sensaut a venta scrivla quand che la pronunsia a fà ecéssion. L'acsan aùss as deuvra ancora da rair an sla ó ant le paròle andova a son-a coma la u italian-a acentà (a son pòche, tipo róndola). L'acsan grev as buta an tuti j autri cas. Notoma ancora che ansima a la ò a fà corisponde la litra a la o italian-a, mentre che ansima a la è a-i dà ël son largh.
Come regole generaj për l'acsan a-i son coste:
- As ëscriv quand che la paròla a finiss për vocal acentà
cafè, balé, mërcà
- Se la paròla a finiss për consonant e l'acsan a l'é an sl'ultima vocal, alora as marca nen.
- A saria giust marchelo sempe quand che a l'é an sla penultima silaba ëd porole che a finisso për consonant.
pìgher, làder, vìndol
- Ans le paròle sglissante (acsan tònic an sla tersultima silaba)
régola, nìvola, sòtola (ma sì a-j é 'd natura)
- A venta butelo an sël ditong èi quand che la è a l'é larga.
pèis, mèis, piemontèis
- Tute le vire ch'a serv për evité confusion
aùss a l'é nen aùss, an frà a sta fra ij pin
- Tra le ecession a-i é:
guèra (e larga anche se la silaba a l'é duverta), cafè (istessa còsa)
për ël tratin disoma subit che col 'd la n- faucal a l'é nen an separator, o an tredunion, ma a forma na litra da për chila. Ël tratin ver e pròpi as deuvra prima ëd tut ant ël grup s-c quand che la s a l'é dura coma an scòla e la c a l'é dossa coma an cesa. (për esempi: s-ciapé, s-ciòde).
Peui as deuvra quand j'averbi ëd leu sì, là, lì a ven-o dòp an nòm o 'n agetiv, për unìje (col can-lì, chiel-là, chiel-sì). 'D le vire peui as deuvra ant le forme riflessive dij verb ( ten-te ai branch) e quand che ël përnòm a l'é tacà al verb (vat-lo a pijé..., veus-to?).
Andova ël tratin a l'é sempe obligatòri a l'éanvece ant le espression a-i, a-j, i-i, i-j. A venta noté che i a l'é n'averbi ëd leu, detivà an strenzenda la paròla latin-a ibi (i fransèis a deuvro y), mentre che j a l'é përnòm personal.
Esempi ëd le espression ëd prima a son:
a-i soma nen, mè car!
a-j lo dà an sël cupiss
se lo vëdrai i-j lo dirai doman
mi, dòpdoman i-i sarai nen
Ditong e Tritong
Ij ditong as peulo ciamésse vocaj compòste. An piemontèis a-i é mach ël ditong eu che a son-a coma na vocal unica e i l'oma già vist-lo d'sora. Ij autri ditong a manten-o i doi son distint, ma a-i é quàich ecession ant la pronunsia. An particolar disoma:
ào as pronunsia sempe a la piemontèisa. Bagna Càoda.
uà, ua as deuvra quasi mach sempe dapress a la q e as pronunsia coma an italian. quàder, acqua. As treuva da rair ant ël grup gua, andova però a peul ëd cò esse goa. Për esempi guardé, goardé. La pi giusta a sarìa però vardé (sovens ël grup gua, goa as cambia an va).
uè, ue a fà pì o meno l'istess.
ùa con l'acsan an sla ù,as pronunsia a la piemontèisa. crùa, bùa.
Istessa còsa për ùe.
àu, au as pronunsia coma an italian. noiautri.
aù con l'acsan an sla ù,as pronunsia a la piemontèisa. aùss.
Ël grup eu a l'é 'd cò an ditong ma a l'ha 'n son unich, (coma i l'oma dit) an manera che ieu a l'é considerà ditong e nen tritong.
Për tuti ij autri a valo le régole solite ëd pronunsia.
Ij tritong a son për esempi :iài, iào, iàu, ièi, iéi e d'autri.
Le régole a son cole dij ditong.
A-i son peui ëd paròle che a derivo da autre con elision ëd na consonant, coma sué che a deriva da suvé. Coste a formo ëd fàoss ditong con le régole solite ëd pronunsia.
Autre particolarità 'd ëscritura
Ël discors dij përnòm dëdnans ai verb lo faroma peui parlanda ëd lor. për adess notoma mach che ël përnòm 'd la prima person-a mascolin singolar as ëscriv sempe i con tut che 'd le vire as pronunsia pitòst e.
L'articol determinativ mascolin plural as ëscriv ij ma 'd le vire as pronunsia mach i. Dëdnans a na vocal as ëscriv j' e dëdnans a na s impura as ëscriv jë.('D cò sòn lo vëdroma dòp).
Notoma peui che an piemontèis a l'é na régola buté na ë dëdnans a le paròle che a ncamin-o për s, se la paròla prima a finìa për consonant. Esempi : mi i scrivo, ti it ëscrive.
Da ultim notoma lòn che a veulo dì ij son ai, a-i, a-j, aj.
ai preposission articolà tension ai tòc.
a-i përnòm personal verbal e averbi 'd leu a-i son tre galin-e ant ël polé.
a-j doi përnòm personaj, l'ëscond acusativ tersa person-a plural, o dativ tersa person-a singolar o plural. lor a-j romperan ël muso.
aj nòm giovo coma n'aj, aj e siola a fan spussé ël fià.
Atension!! - Ël piemontèis a l'é nen dë "snistra", a l'é nen ëd "drita", a l'é nen ëd "senter", a l'é nen ëd gnun-e d'autre formassion politiche! Pì che tut a l'é NEN RASSISTA, coma a son nen rassista ël fransèis, l'inglèis o l'italian. Un pòpol, sicur e anradisà an soa coltura natural a l'ha mai paura dj'autre colture, ansi, a-j servo për chërse. Un pòpol che a perd soa coltura natural o che a-j la nego, alora peui a l'ha paura dj'autri, përchè ij autri a son rich e chiel a l'é pòver. La paura a l'é la mare dël rassism.
Fàcil ch'a-i sio d'eror, quàich gavada. Se son a serv almeno a cissé an pòch ëd curosità për nostra lenga a va già bin. Da jë smens ëd curios a nasso sempe 'd bele còse.
TI POTREBBERO ANCHE INTERESSARE
Nessun commento:
Posta un commento